KAYNAKÇA
Arşiv Belgeleri
Milli Kütüphane Atatürk Arşivi.
BCA 030 18 01 02 85 98 11 / 15.11.1938.
BCA 030 18 01 02 85 115 20 / 18.11.1938.
BCA 490 01 4 19 18 / 23.11.1938.
BCA 090 18 01 02 85 99 10 / 28.11.1938.
BCA 030 10 1 4 13 / 21.12.1938.
Gazeteler
Akşam
Cumhuriyet
Tan
Ulus
Ansiklopediler
Cumhuriyet Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yay., C.I, 4. basım, İstanbul, 2003.
Hatıratlar
Arar, İsmail, Son Günlerinde Atatürk, Dr. Asım Arar’ın Hatıraları, İstanbul, 1958.
Atatürk’ün Uşağı Cemal Granda Anlatıyor, Ankara, 2007.
Atatürk’ün Yanı Başında Çankaya Köşkü Kütüphanecisi Nuri Ulusu’nun Hatıraları,Der: Mustafa Kemal Ulusu, İstanbul, 2008.
Hüsrev Gerede’nin Anıları, Yay. Haz.: Sami Önal, 3. baskı, İstanbul, 2002.
Kutay, Cemal, Atatürk’ün Son Günleri, İstanbul, 1981.
Sevük, İsmail Habib, Atatürk’le Beraber, Haz.: Lütfü Tınç, İstanbul, 2008.
Sevengil, R.A., “Atatürk’ün Cenaze Törenine Ait Hatıralar”, İnkılap Gençliği Dergisi, Yıl: 1, C. I, Sa.: 5, 10 Kasım 1952.
Kitaplar
Atay, Falih Rıfkı, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul, 1998.
Bayrak, Orhan, Büyük Nutuk’ta Kim Kimdir?, İstanbul, 2004.
Belgelerle Atatürk, T.C. Milli Savunma Bak. Yay., Ankara, 1999.
Borak, Sadi, Atatürk’ün Özel Mektupları, 4. Basım, İstanbul, 1998.
Büyük Yasımız Atatürk Cenaze Merasimi Albümü Hemşeri’nin Özel Sayısı, No: 1, 2.baskı, İstanbul, 1938.
Kinross, Lord, Atatürk, 12. basım, İstanbul, 1994.
Sperco, Willy, Mustafa Kemal Atatürk 1881-1938, Çev.: Zeki Çelikkol, Ankara, 2001.
Şimşir, Bilal, Atatürk’ün Hastalığı, Ankara, 1989.
Turan, Şerafettin, Mustafa Kemal Atatürk, Ankara, 2004.
Ünaydın, Ruşen Eşref, Atatürk’ün Hastalığı, Ankara, 1959.
Makaleler
Esin, Seyfullah, “Atatürk’ün Cenaze Merasimine Dair Hatıralar”, Türk Kültürü, Sa.: 157, C. XIV, Kasım 1975,
Gülensoy, Tuncer, “Atatürk İçin Yapılan Cenaze Töreni”, Türk Kültürü, Sa.: 121, Kasım 1972.
Güler, Ali, “Atatürk’ün Ölümü, Cenaze Töreni Ve Defin İşlemi”, Silâhlı KuvvetlerDergisi, Yıl: 119, sa.: 366, Ankara, 2000.
Metel, Raşit, “Atatürk’ün Ardından”, Deniz Kuvvetleri Dergisi, C.: 97, Sa.: 514, Temmuz 1981.
Tuncer Gülensoy, “Atatürk İçin Yapılan Cenaze Töreni”, Türk Kültürü, Sa.: 121, Kasım 1972; Raşit Metel, “Atatürk’ün Ardından”, Deniz Kuvvetleri Dergisi, C.: 97, Sa.: 514, Temmuz 1981; Ali Güler, “Atatürk’ün Ölümü, Cenaze Töreni Ve Defin İşlemi”, Silâhlı Kuvvetler Dergisi, Yıl: 119, sa.: 366, Ankara, 2000.
Şerafettin Turan, Mustafa Kemal Atatürk, Ankara, 2004, s.659–667; Sadi Borak, Atatürk’ün Özel Mektupları, 4. Basım, İstanbul, 1998, s.24; İsmail Arar, Son Günlerinde Atatürk, Dr. Asım Arar’ın Hatıraları, İstanbul, 1958, s.10; Ruşen Eşref Ünaydın, Atatürk’ün Hastalığı, Ankara, 1959, s.8; Bilal Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Ankara, 1989, s.1–7; Falih Rıfkı Atay, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul, 1998, s.53.
Belgelerle Atatürk, T.C. Milli Savunma Bak. Yay., Ankara, 1999, s.79, 83.
Lord Kınross, Atatürk, 12. basım, İstanbul, 1994, s.574.
Belgelerle Atatürk, s.89.
Tan 11.11.1938; Seyfullah Esin, “Atatürk’ün Cenaze Merasimine Dair Hatıralar”, Türk Kültürü, Sa.: 157, C. XIV, Kasım 1975, s. 20.
Esin, a.g.m., s. 20.
Atatürk’e Yapılacak Cenaze Törenine Ait Esas Programdır, Ankara, 1938.
Tan 11.11.1938.
Etnografya Müzesi, Ankara’nın “Namazgâh” adı ile anılan semtinde, Müslüman mezarlığı olan tepede kurulmuştur. 15 Kasım 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla, müze yapılmak üzere Milli eğitim Bakanlığı’na bağışlanmış ve 1927 yılında inşası tamamlanmıştır. Güler, a.g.m., s.70.
Tan 14.11.1938.
Tan 13.11.1938.
Karar şu şekildedir: “Göz bebeğimiz Atatürk’ümüzün çok sevdiği İstanbulumuzun sinesinde gözlerini ebediyete kapamış olmasından mübarek naaşını ebediyen muhafaza edecek anıtta İstanbul’un da toprağının bulunması ricasının Büyük Millet Meclisinin tasvibine arzını Meclisimizin kararlaştırmasını arz ve teklif ederiz” Tan 16.11.1938.
Tan, Ulus 15.11.1938. Bu konuda şu satırlar örnek olarak verilebilir: “......törende yer alacak zevattan mûlki erkân, silindir şapka, frak (siyah yelek beyaz kravat) ve askerî erkân büyük üniforma giyecekler ve istiklâl madalyasını takacaklardır. Konsoloslar ve maiyetleri büyük üniforma giyeceklerdir. Üniforma giymeyenler frak giyeceklerdir......” Tan 17–18.11.1938.
BCA 490 01 4 19 15 / 16.11.1938; Tan, Ulus 16.11.1938.
Kararnamede yer alanlar şunlardır: “1. Ankarada cenaze merasimi yapılacak olan 21 ikinciteşrin 1938 tarihinde bütün memlekette resmi veya nim resmi mahiyeti haiz olan dairelerle mekteplerin kapanması temin edilecek, hususi müessesata, vilayetler tarafından kapatmaları için ricada bulunulacak, 2. Cenaze merasiminin ferdası gününe kadar bayraklar yarı olarak çekilecek, eğlence yerlerinin “tiyatro, sinema, bar vesaire gibi, açık kalmamasına aynı şekilde tevessül olunacaktır, 3. Atatürk’ün vefatı tarihi olan 10 ikinciteşrinden itibaren bir ay zarfında hükümet memurları suvare ve akşam yemeklerine icabet etmeyecekler ve kendileri de vermeyeceklerdir, 4. Tesbit edilen program mucibince vilayet ve kaza merkezlerinde cenaze merasiminin yapıldığı günü Atatürkün hatırasına ihtiram merasimi yapılacak ve Halkevlerinde büyük önderin hayatı hakkında söylevler tertip edilecektir.” Tan, Akşam 16.11.1938; BCA 030 18 01 02 85 98 11 / 15.11.1938.
BCA 090 18 01 02 85 99 10 / 28.11.1938.
Esin, a.g.m., s.20.
Ulus 16.11.1938.
Teklif şu şekildedir: “Atatürk’ün mübarek vücutlarının dinleneceği yerde Atatürkümüzü karanlıkta bırakmamak hem de milletin Atatürk’e sevgi ve imanının bir timsali olmak üzere her gece akşamdan başlayarak sabaha kadar daimi bir meşale yanması hakkındaki temennimin muhterem arkadaşlarım tarafından da kabulünü rica eder.....” Ulus 16.11.1938.
Eleştiri şu şekildedir: “Ankara’nın ismi Atatürk olmalıdır. Biz, bunu yerinde bir teklif bulmuyoruz. Ankara, Atatürk’ün eseridir. Fakat bin bir eserinden yalnız biridir. Memleketimizin de kendi başına bir tarihi, “Ankara” lâfzının da başlı başına bir manası vardır. Hem, bu gibi isim değiştirmeleri başka diyarlarda yapıldı. Biz kimsenin mukallidi olamayız. Atatürk, yalnız tazammun eden mücerret bir mefhum olarak ebedileşmeğe bol bol kâfi kudrettedir. Maddi şeylere o ismi koymanın, ne lüzumu ne de manası vardır. Vaşingtonun hatırası bir şehirle tesbit edilebilirdi, fakat Atatürk bütün bir memlekettir, bütün ideoloji ve medeniyettir.” Akşam 17.11.1938.
Tan 19.11.1938.
Tan 16.11.1938.
Tan 12.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 19.11.1938.
Tan 20.11.1938; Cemal Kutay, Atatürk’ün Son Günleri, İstanbul, 1981, s.190; Wılly Sperco, Mustafa Kemal Atatürk 1881-1938, Çev.: Zeki Çelikkol, Ankara, 2001, s.217; Esin, a.g.m., s.23; Atatürk’ün naaşının uzun süre bekleyeceği düşünülerek, tahnit işlemi yapılmış, bu işlemden önce cenaze, Şerafettin Yaltkaya’nın gözetiminde İslâm geleneğine uygun olarak yıkanmıştır. R. A. Sevengil, “Atatürk’ün Cenaze Törenine Ait Hatıralar”, İnkılap Gençliği Dergisi, Yıl: 1, C. I, Sa.: 5, 10 Kasım 1952, s.18-19.
Tan, Ulus 16.11.1938.
Yapılan konuşmalardan bazı örnekler vermek gerekirse: Hakkı Savuran adlı bir kişi şunları söylemiştir: “Yaslı Atatürk çocukları, inanmıyoruz, gözlerimizle görüyoruz, kulaklarımızla işitiyoruz, kafamızla düşünebiliyoruz. Fakat inanmıyoruz. Atatürk’ün ölümüne inanamıyoruz..... Koca Tanrı Atam’ı kıskandın mı?.. Yeni bir âlem, yeni bir tabiat, yeni bir insanlık yaratan Atam’ı çekemedin mi? Tanrım... On yedi milyon canını vermeye hazırken, O’nun canını almakta neden ısrar ettin. Neden on yedi milyon can yerine bir canı tercih ettin? Evet biliyoruz... Biliyoruz. O can, on yedi milyondan canlı, o can yedi milyondan kıymetli idi...Güneş doğar ve batar diyorlar...Güneş doğdu ve batmadı. On yedi milyon güneşini, ayını ve yıldızını dünya durdukça yakacak diyoruz ve işte bunun için inanmıyoruz. Gözlerimizle görsek de, kulaklarımızla işitsek de Atam senin öldüğüne inanmıyoruz. İnanmayacağız...” Şevket Kutkan adlı bir kişi de şunları söylemiştir: “Tarihi, geniş ve kızıl bir pelerin gibi arkasından sürükliyen büyük kumandan ve büyük adam öldü. Asırlar içinde bir kere yetişen müstesna beyin durdu. Ve Allahın yeryüzündeki en büyük oğlu sustu. İsa’nın çanları, Muhammed’in ezanları, hiçbir din farkı gözetmeksizin, bütün başları bu mukaddes ve büyük ölünün huzurunda eğilmiye davet ediyor: Ağla kardeşim, ağla bacım, ağla Mustafa Kemaller doğuran ana, ağla!... Türklük tek bir baş gibi... Bu başın içinde son darbesini vuran ve kırılan bir çanın uğultusu var: Türk ağlıyor, Hintli ağlıyor, Çinli ağlıyor......” Fakülte Dekanı Ali Muzaffer Göker ise şunları söylemiştir: “ .... Atatürk son günlerine kadar iki şeyle çok meşgul olmuştu. Dil ve tarih.......” Ulus 16.11.1938.
Akşam 17.11.1938.
Yapılan konuşmalardan bazı örnekler vermek gerekirse: Ziraat Enstitüsü adına konuşan Tanrıverdi Gökçay şunları söylemiştir: “ ....... Geçler, benliğimizden kopan bir hamle ile haykıralım: Atatürk! Sen bizde, biz Senin eşsiz eserinde ilelebet yaşıyacağız.” Hukuk Fakültesi adına Yılmaz Develi şunları söylemiştir: “.........O öldüyse, eseri vardır, biz varız. Ata’m ...Sen müsterih uyu,...Senin bize emanet ettiğin mukaddes dâvayı her zaman yaşatacağız ve haykıracağız.: yerler çökse, gökler yıkılsa, Sen hür doğdun, hür yaşıyacaksın ey aziz Türk!...” Gazi terbiye Enstitüsü’nden Arkın şunları söylemiştir: “ .......ey Türk gençliği; gözlerini sil ve kaldır başını. Sana ağlamak değil and içmek; eğilmek değil, yükselmek yaraşıyor. Bugün ardından ağladığın Ata’n kendisini senin kalbine, senin toprağına, senin bayrağına gömdü, muazzam eserini de sana bıraktı... Damarlarındaki asil kanda mevcut olan kuvvet, o toprağı yeşertmeli, ve o bayrağı asırlarca dalgalandırmalıdır....” Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi’nden Reşat Oğuz şunları söylemiştir: “ ......Yüreklerimizde, bize verdiğin yurt aşkı, vazife aşkı, istemekle vermek de kucak kucağa yaşadıkça ve cumhuriyet yolumuzda ebedî bir meşale gibi yandıkça, türkün adı ölmez, ve türk vatanı bölünmez bir bütün olarak kalacaktır. Hürriyet, istiklâl, cumhuriyet ve inkılâp bekçiliğinde süngülerimiz ormanlaşacak, ve kanlarımız tufanlaşacaktır....” Ulus 17.11.1938.
Telgraf metni şu şekildedir: “Savaş ve inkılâplar arkadaşınız Ulu Ata’mızı kaybetmekle duyduğumuz sonsuz teessürlerimizi dindirmek için Ulus meydanında toplandık. Onun izinde her zaman olduğu gibi yorulmadan yürüyeceğimize ant içtiğimizi ve bütün bu teessürlerimizin yegâne tesellisini sizin varlığınızda bulduğumuzu söylerken siz yüksek devlet şef’imize bağlılığımızı tekrarlar ve ellerinizden öperiz.” Ulus 17.11.1938.
İsmail Habib Sevük, Atatürk’le Beraber, Haz.: Lütfü Tınç, İstanbul, 2008, s.114.
Hukuk fakültesi Dekanı Baha Kantar şunları söylemiştir: “ ........ Ulusumuzun elemli ve istiraplı tarihinin seyrini değiştiren, Türk’e yaraşır bir tarih yaratan Ata’mızın ideali uğrunda cephe almakta ufak, büyük hepimiz birer askeriz...... Türk inkılabının ve medeniyetinin ruhuna muvafık tedrisatta bulunmağı da bizlere emanet etmişlerdir. Kıymeti üzerine kıymet ve paha tanımadığımız bu büyük ve mukaddes emanetin-bundan sonra dadaima ve her şeyden üstün tutulacağını profesörlerimiz en iptidai bir namus ve bağlılık borcu bilirler........ Beka O’nun eserini muhafazadır.......” Son sınıf öğrencilerinden Kıymet Conker ise şunları söylemiştir: “Yaslı kalplerimizde bir tesellimiz var: O da Türkiye cumhuriyeti daima var olacak. Gençliği ile, dinçliği ile, ordusiyle, şerefiyle ve en başta Atatürk’ün ismiyle...... Varol Türklük, Varol cumhuriyetimiz......” Ulus 17.11.1938.
Akşam 19.11.1938.
Akşam 19.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 20.11.1938; Atatürk’ün Uşağı Cemal Granda Anlatıyor, Ankara, 2007, s.356; Cumhuriyet Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yay., C. I, 4. basım, İstanbul, 2003, s.297.
Tan, Akşam, Ulus 20.11.1938.
Atatürk’ün Uşağı Cemal Granda Anlatıyor, s.356; Atatürk’ün Yanı Başında Çankaya Köşkü Kütüphanecisi Nuri Ulusu’nun Hatıraları, Der.: Mustafa Kemal Ulusu, İstanbul, 2008, s.240; Kınross, a.g.e., s.567-568.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 20–21.11.1938.
Güler, a.g.m., s.69.
Bu meclis binası, Ankara Ulus’ta, Ankara Palas karşısındaki binadır. 1924–1961 yılları arasında meclis binası olarak kullanılan bu bina, mimar Vedat Tek tarafından yapılmıştır. Orhan Bayrak, Büyük Nutuk’ta Kim Kimdir?, İstanbul, 2004, s.18. Günümüzde Cumhuriyet Müzesi olarak kullanılmaktadır.
Yakılan bu altı meşale Atatürk’ün gösterdiği altı hedef bir başka deyişle altı ilkesini temsil ettiği şeklinde yorumlanmış ve Türk milletinin bu ilkelere sadık kalmak ve onları yaymak gibi bir görevi olduğu söylenmiştir. N. Baydar, “6 Meşale”, Ulus, 21.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 21.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 21.11.1938.
Bu milletvekilleri şunlardır: Naşit Uluğ (Kütahya), Mehmet Somer (Kütahya), Eyüp Danişoğlu (Trabzon), Kenan Ural (Manisa), Hasan Ali Yücel (İzmir), Hikmet Işık (Erzincan), Hilmi Çoruh(Mardin), Zühtü Akın (Kırklareli), Galip Pekel (Tokat), Hamdi Gürsu (İstanbul), Osman Erçin (Manisa), Arif Bayındır (İstanbul) Tan, Ulus 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938; Hüsrev Gerede’nin Anıları, Yay. Haz.: Sami Önal, 3. baskı, İstanbul, 2002, s.293-294; Gülensoy, a.g.m., s.45
Seyfullah Esin anılarında, İngiliz Büyükelçisi’ne dayanarak verdiği bilgiye göre, İngiltere bu kişiyi özel bir nedenle seçmiştir. Wood, Çanakkale Savaşı’nda İngiliz kuvvetlerine kumanda etmiştir ve Atatürk’e de büyük bir saygısı vardır. Esin, a.g.m., s.21.
Sabahattin Sönmez, Ulus, 22.11.1938; Seyfullah Esin’in anılarında ise bu kişi, çok ihtiyar ve bir bacağı sakat olarak tarif edilmiştir. Esin, a.g.m., s.21; Ankara’da ki tören sırasında yaşanmamış olmakla birlikte burada verilebilecek bir başka örnekte Atatürk’e dünya çapında gösterilen saygının ne derecede olduğunu göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Olay şöyle gelişmiştir: Çin ile savaş durumunda bulunan Japon hükümeti Atatürk’ün ölümünden dolayı, ona olan saygılarının bir göstergesi olarak Pasifik’teki donanmasının bayraklarını yarıya indirtmiştir. Hüsrev Gerede’nin Anıları, s.293.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938; Cumhuriyet Ansiklopedisi, s.298; Atatürk’ün Cenaze Fotoğrafları, Milli Kütüphane Atatürk Arşivi.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 23.11.1938.
Gülensoy, a.g.m., s.45.
Güner, a.g.e., s.70.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 23.11.1938.
Tan 23.11.1938.
Tan, Akşam, Ulus, Cumhuriyet 22.11.1938.
BCA 490 01 4 19 18 / 23.11.1938.
BCA 030 10 1 4 13 / 21.12.1938.
BCA 030 18 01 02 85 115 20 / 18.11.1938.
Yrd. Doç. Dr. Hakan UZUN*
*Ahi Evran Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Kaynak: Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi Sayı 43, Bahar 2009, sayfa: 531-553